Oefenterrein Leusderheide

De Leusderheide is een militair oefenterrein in de Nederlandse gemeente Leusden. Het ligt in de Utrechtse Heuvelrug, even ten zuiden van Amersfoort. Het gebied is nooit toegankelijk voor het publiek en maar beperkt vanaf de omringende wegen te overzien. Militairen oefenen er onder andere in het rijden met zware voertuigen.

Geschiedenis

Van een relatief dichte bevolking getuigen meerdere grafheuvels uit de late steen- tot bronstijd, met name ten zuidwesten en ten westen van de schietbanen. De toentertijd gebruikelijke brandcultuur zorgde geleidelijk voor een uitputting van de grond. Tevens werd veel hout gekapt, onder andere voor de winning van ijzeroer. Rond het jaar 1000 was al veel bos verdwenen.

Tijdens de middeleeuwen werd de Leusderheide gebruikt als gemeenschappelijke weide voor de boeren in Leusden. Door overbegrazing ontstonden uitgestrekte heide- en stuifzandvlakten. Omstreeks de dertiende eeuw werd ten behoeve van een beter beheer de marke “de Leusderberg” opgericht, ofwel de “Meent van de 26 hoeven”. Tevens kwam het potstalsysteem in gebruik.

In 1804 vestigde de Franse generaal De Marmont zich op de heide bij Austerlitz en Kamp Zeist. Hij liet zijn troepen op steeds wisselende plekken tentenkampen opzetten.

In 1887 verkocht de marke een gebied van 1000 ha aan de gemeente Amersfoort, en in 1889 hief de marke zich op. Het gebied werd in gebruik genomen als militair oefenterrein. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden in het noordoostelijke deel de huidige schietbanen aangelegd. Aanvankelijk was de militaire activiteit niet erg intensief, en werd een deel verhuurd aan de stichting Het Utrechts Landschap. Nog tot na de Tweede Wereldoorlog heeft er een schaapskudde rondgelopen.

In het noordoosten van het terrein zijn nu nog de ovale contouren van de paardenrenbaan van de huzaren te zien. Hier vlakbij stond een loods waar de paarden gestald konden worden. 

Tweede Wereldoorlog

In de Tweede Wereldoorlog was het oefenterrein een belangrijk gebied voor de Duitsers. De heide maakte deel uit van de Truppenübungsplatz Soesterberg. Het gebied liep het noordwest-punt van de vliegbasis Soesterberg tot de zuidoost-punt van de Leusderheide.

Een vlakte midden op de Leusderheide werd een bom-afwerpterrein. Een cirkel met kruis van witte stenen was een doel waarop (duik)bommenwerpers betonnen oefenbommen op afwierpen. Ten zuidoosten daarvan was een noodafwerpterrein voor het lozen van op scherp staande bommen. Het kwam voor dat bommenwerpers hun missie niet konden volbrengen en met hum bommenlast terugkeerden naar de Fliegerhorst. Om niet te landen met deze gevaarlijke lading, kon deze afgeworpen worden op de Leusderheide. Het gedeelte hiervoor was op de grond gemerkt met een reusachtige N, van ´Not´ (Nood). 

Schijnvliegveld

In de uiterlijke zuid-oost hoek lag bij het huidige pannekoekenrestaurant Bergzicht een schijnvliegveld (Scheinflugplatz “SF21 Woudenberg”). Dit leek vanuit de lucht een vliegveld en moest er voor zorgen dat vliegveld Soesterberg niet aangevallen werd.

Het ‘vliegveld’ bestond uit twee start- en landingsbanen. Via een verlichte smalspoortrein kon in het donker het vliegveld gesimuleerd worden. Het personeel huisde in een aantal barakken.

Ontwapening

In de regio Amersfoort werd de Pantherstellung bemand door personeel van de 346 Infanterie Brigade. Na de capitulatie moesten zij zich voor ontwapening in de bossen van De Treek verzamelen. Het daadwerkelijke ontwapenen gebeurd op de Leusderheide. Zowel de vuurwapens als het grote materieel worden er verzameld.

Ruimen

De Nederlandse Mijnopruimingsdienst begon na de oorlog met het opruimen van de achtergebleven munitie en de vliegtuigbommen. Men werd hierbij geholpen door een heidebrand op 23 april 1947. Tijdens deze brand viel het exploderen van de munitie op.

Daarom werd in augustus 1947 besloten om de heide opnieuw aan te steken. De gecontroleerde brand moest de aanwezige munitie ontsteken en resten konden op de kale vlakte gemakkelijker opgeruimd worden.
In september werd een tweede stuk heide afgebrand aan de zuidrand van de heide.

Zeer uitgebreide informatie over de Truppenübungsplatz Soesterberg kan je terugvinden op de website van de Stichting Legerplaats Soesterberg 1939-1945. De Historische Kring Leusden heeft eveneens veel onderzoek gedaan naar de periode van ontwapening en hierover gepubliceerd.

Koude oorlog

Na 1954 begon de Nederlandse cavalerie hier in het kader van de Koude Oorlog intensief met tanks te oefenen. In de jaren 60 werden brede tankbanen aangelegd om de natuur nog enigszins te sparen. De Leusderheide was het vaste oefenterrein voor het op de Bernhardkazerne (Amersfoort) gelegerde Opleidingscentrum Cavalerie (OCC) en het in Du Moulinkazerne (Soesterberg) gelegerde 101 Tankbataljon Regiment Huzaren Prins Alexander.

In tegenstelling tot de omliggende particuliere landgoederen, die vanaf de negentiende eeuw grootschalig herbebost zijn, heeft de Leusderheide door het gebruik als militair oefenterrein zijn open karakter behouden. De Leusderheide wordt gekenmerkt door uitgestrekte heide- en open zandcomplexen, afgewisseld met loof- en naaldbos en waardevolle eikenstrubben. In het kader van de ontwikkeling van het Natuurnetwerk Nederland zijn een tweetal ecoducten aangelegd: ecoduct Leusderheide in het noordwesten over de A28, en ecoduct Treeker Wissel in het zuidoosten over de N227.

Kaarten

Hieronder zie je de verschillende kaarten van het gebied, van 1815 tot 2018. Bron: topotijdreis.nl

Het oefenterrein

Luchtfoto

A: Tankbaan Matlogco
B: Hut van Klaas
C: Wegenobject Zuiderweg
D: Gebouwen (schijvenwerkplaats, schijvenloods, kantoren e.d.)
E: Handgranaatbaan
F: Schietbanen
G: Oefendorp V2B
H: Radarbos
I: Genschauloods en -schietbaan
J: Gedenktplaats Jannetjesdal

Wegenobject Zuiderweg

Officieel is het geen onderdeel van het Oefenterrein Leusderheide. Echter, de overkapping en het terrein werden tot 2021 heel veel gebruikt als opstelplaats en bivak voor oefeningen op de Leusderheide.

De plek is nu (2022) een bouwterrein. Er wordt een nieuw schietcomplex gebouwd die straks op de legerplaats Soesterberg ligt. Het complex krijgt onder meer een 13 meter hoge snipertoren en een schiethuis. Militairen krijgen er les in het hanteren van hun wapens en het nabootsen van levensechte gevechtssituaties. 

Impressie schietcomplex en geluidscontour
Bron: Ministerie van Defensie

Handgranaatbaan

Een klein gebouw herinnert nog aan de aanwezigheid van een handgranaatbaan.

Gebouwen

In de noordoost-hoek van het oefenterrein staan sinds 1925 een aantal gebouwen. In eerste instantie werden er een wachtlokaal (tegenwoordig gebouw 11) en een schijvenloods (gebouw 9) gebouwd. Kort daarop gevolgd door een gebouw voor het testen van de gasmaskers (gebouw 14).

Op het terrein vind je nog de sporen van het decauvillespoor. Een smalspoor-treinbaan die gebruikt werd voor het transport van materialen naar de schietbanen. Op de kaart van 1936 zijn de eerste gebouwen en dit spoor zichtbaar.

De stenen opslagruimte, lorrieloods en kantoorgebouw (gebouw 10) zijn in 1953 gebouwd. Nog later is tegen de schijvenloods ook nog een dienstwoning gebouwd.
De herkomst van de schuur (gebouw 12) is onbekend.

Schietbanen

Aan de noordzijde van het oefenterrein ligt de Kolonel H.L. van Royenweg. Deze weg is vernoemd naar de kolonel Hendrik Lodewijk van Royen (1885-1942). Hij was als luitenant-kolonel Eerstaanwezend Ingenieur der Genie in garnizoen Amersfoort van 1934 tot 1937. Daarna was hij kolonel directeur van de Militaire Luchtvaart te Soesterberg.
In de Tweede Wereldoorlog was hij lid van de Goudse Ordedienst en werd hij op 13 maart 1942 gearresteerd. Na een lange gevangenschap in Scheveningen werd hij overgebracht naar Kamp Amersfoort. Op 29 december 1942 werd hij samen met 30 andere verzetsstrijders op de Leusderheide gefusilleerd.

Aan de van Royenweg liggen de schietbanen van de Leusderheide. Je kunt de verschillende restanten van de schietpunten nog goed zien. Verderop op de heide liggen de kogelvangers.

De schietbanen zijn sinds (ongeveer) 2000 gesloten.

Oefendorp V2B

Midden in het oefenterrein Leusderheide ligt een bescheiden oefendorp met de naam “V2B”.

Radarbos

Waarom het Radarbos zo heet, is niet geheel duidelijk. Mogelijk heeft het te maken met de Flak-batterijen die door het gehele gebied in de Tweede Wereldoorlog waren opgesteld.

In 2019 is er op twee hoeken van het terrein een observatiepost gebouwd.

Genschauloods

De Genschauloods is een gebouw met instructieruimte en toiletten.
Naast de loods ligt een kleine schietbaan voor het zogeheten “Genschau schieten”. Hierbij werd de schietdrill met een tank uitvoerig beoefend met een insteekloop in het kanon.

Jannetjesdal

In de Tweede Wereldoorlog zijn 265 Nederlandse en 101 Russische slachtoffers op de Leusderheide begraven (en na de oorlog herbegraven).
De meest bekende herdenkingsplaats van deze slachtoffers is het gedenkkruis Jannetjesdal. Ieder jaar worden daar op 4 mei de gevallenen herdacht (reportage 4 mei 2018).

Naast de grote gedenkplaats liggen in het bos een aantal graven die herkend kunnen worden aan een klein paaltje uit de grond.

Overige plaatsen

Gebruik

Het oefenterrein wordt zeer intensief gebruikt door Defensie. Via de Facebook-pagina Militair Oefenterrein Leusderheide wordt je regelmatig op de hoogte gehouden.

Door de ligging is het terrein uitermate goed geschikt om buiten het zicht van ‘belangstellenden’ te oefenen.

Nieuwe ontwikkelingen

Tot 2030 zal het gebied rond de Kol van Royenweg en het Zeisterspoor met alle kazernes en oefenterreinen omgeturnd worden in de Legerplaats Soesterberg.

Bezoek

De Leusderheide is niet openbaar toegankelijk. Er wordt hierop sterk gehandhaafd.

Bron kaarten: topotijdreis.nl, kadaster, pdok; Algemene tekst geschiedenis: Wikipedia; tekst Tweede Wereldoorlog Stichting Legerplaats Soesterberg 1939-1945